Temat: Metaforyczny i paraboliczny sens dramatu Sławomira Mrożka
pt. Tango.
1. Biogram S.
Mrożka.
2. Tango S. Mrożka.
3. Interpretacja
utworu.
Ad.1
Ad. 2. Tango:
A) przestrzega zasady trzech jedności:
- wszystko dzieje się w mieszkaniu Stomila i Eleonory
- czas akcji daje się zamknąć w dwudziestu czterech godzinach: akt I rozgrywa się przed południem, akt II – w nocy, akt III – następnego dnia rano.
- wszystkie wydarzenia układają się wg linii wzrastającego napięcia aż do kulminacji i katastrofy.
B) Problematyka
Centralnym
tematem Tanga jest konflikt pokoleń występujący w rodzinie Stomila i
Eleonory.
Rodzina
jest tu jednak równocześnie miniaturą społeczeństwa.
Dzięki
ujęciu tej opowieści w ramy dramatu rodzinnego, a także zepchnięciu warstwy
zdarzeń społeczno-politycznych na dalekie tło, diagnoza Mrożka nabiera uniwersalnego
charakteru.
Zawsze
można bowiem dostrzec jakiegoś Artura, który wie „lepiej”, jak powinien być
urządzony świat i jakiegoś Edka, który tylko czeka na swoją okazję.
Doszło
do paradoksalnej sytuacji, w której to syn karcił swoich rodziców i nosił się z
zamiarem naprawienia szkód, jakie oni wyrządzili. Jego celem było przywrócenie
norm, standardów i zasad, które obowiązywały przed rozpoczęciem przewrotu
obyczajowego, jaki miał miejsce około dwudziestu lat przed
jego narodzinami. Dlaczego tak bardzo tego pragnął? Ponieważ chciał, aby
sytuacja powróciła do normalności, czyli do stanu, kiedy to on będzie mógł się
zbuntować przeciwko rodzicom, a nie oni przeciwko niemu. Pragnął, by powrócił
stary ład, aby mógł mu się sprzeciwić. Zwykle jest tak, że to najmłodsi są
postępowi, ich rodzice konserwatywni, a dziadkowie najbardziej konserwatywni. W
Tangu wszystko jest na odwrót. Eugenia jest postacią zdecydowanie
najbardziej zdziecinniałą, Eleonora i Stomil wydają się od niej nieco
dojrzalsi, ale najpoważniej i najrozsądniej zachowuje się dwudziestopięcioletni
Artur. Eleonora zapytała nawet głównego bohatera: (…) dlaczego akurat ty,
najmłodszy, chcesz koniecznie mieć jakieś zasady. Zawsze bywało odwrotnie.
Na
uwagę zasługuje też fakt, iż jedynym sojusznikiem Artura (choć chwilowym i
pozornym) stał się wuj Eugeniusz, czyli brat Eugenii. Zwykle bowiem jest tak,
że pokolenia dziadków i wnuków dzieli światopoglądowa przepaść, lecz w
przypadku tej zdegradowanej rodziny,
to właśnie w starcu główny bohater poszukiwał wsparcia. Połączył ich wspólny cel, czyli pozbycie się
Edka i przywrócenie godności domownikom.
C) Groteska
Jakie
środki służą wywołaniu śmiechu groteskowego?
-
budowanie świata na opak, paradoksalnego, przeczącego zdrowemu rozsądkowi;
-
nieadekwatność sytuacji i wypowiedzi (sytuacje serio, dialogi komiczne bądź na
odwrót);
-
zderzanie stylów wysokich i niskich (np. stylizacji biblijnej w wypowiedzi
Artura w akcie III i potocznej rozmowy.
Świat
pozbawiony logiki, zdrowego rozsądku, porządku, racjonalności – tak właśnie
wygląda mieszkanie Stomila i jego rodziny. Całkowite przemieszanie pojęć i
zjawisk jest w utworze wszechobecne. Nic nie jest w Tangu takie, jakie
być powinno. Komizm i absurd uzyskany dzięki zastosowaniu licznych karykatur
musi budzić uśmiech na twarzy odbiorcy utworu.
Na kartach utworu widzimy mentalnie starego Artura i jego babcię zachowującą się i wyglądającą jak nastolatka, Stomila, rosłego mężczyznę, który od czterdziestu lat nie zdejmował z siebie piżamy, Eleonorę, która otwarcie przyznaje się synowi, że od czasu do czasu sypia z Edkiem.
Na kartach utworu widzimy mentalnie starego Artura i jego babcię zachowującą się i wyglądającą jak nastolatka, Stomila, rosłego mężczyznę, który od czterdziestu lat nie zdejmował z siebie piżamy, Eleonorę, która otwarcie przyznaje się synowi, że od czasu do czasu sypia z Edkiem.
Te
komiczne postaci nawiązują między sobą specyficzne interakcje, które powodują
narastanie absurdalnych sytuacji. Widzimy zatem Artura nakazującego
babci położenie się na katafalku, by spoważniała, Edka żłopiącego piwo przy
grze w karty z domownikami reprezentującymi środowisko inteligenckie, czy
chociażby wuja Eugeniusza tańczącego tango z prostackim lokajem.
Jednak
najważniejszą cechę groteski jest jej przesłanie.
Nie
ma ona na celu jedynie ośmieszyć i wykpić pewnych zjawisk, ale przedstawić
pewien poważny problem. W Tangu możemy dopatrzyć się chociażby
poruszenia przez Mrożka problemu wolności. Utwór można odczytywać jako
przepowiednię o konsekwencjach nadmiaru swobód. Mieszkańcy domu Stomila, którzy
od dziesiątek lat żyli w myśl zasady: Brak norm stał się (…) normą.
Sytuacja
ta doprowadziła do pewnego paradoksu, otóż mieszkańcy stali się niewolnikami
całkowitej swobody. Powrót do stanu poprzedzającego rewolucję obyczajową był dla nich niemożliwy,
chociaż bardzo by tego pragnęli. Artur, który jako jedyny dostrzegał zepsucie
rodziny powiedział: Zatruliście tą swoją wolnością pokolenia w przód i wstecz.
Całkowita
wolność doprowadziła do rozłamu w rodzinie .
Eleonora w ramach swojej swobody oddawała się Edkowi, Stomil nie ubierał się i
nie interesował niczym innym, niż eksperymentami, a babcia Eugenia całymi
daniami oddawała się grze w karty,
zamiast pełnić funkcję strażnika tradycji w rodzinie. Swoboda seksualna to
pierwszy warunek wolności człowieka,
argumentował zdrady swojej żony Stomil. Widzimy w tych słowach wielkie
niebezpieczeństwo i przestrogę. Z dalszego toku akcji
orientujemy
się, iż ojciec Artura był zazdrosny o Eleonorę, ale przyznanie się do tego
oznaczałoby krok wstecz, a nie naprzód, dlatego tego nie uczynił. Jednym z
przesłań Tanga jest fakt, że z nadmiaru wolności narodziła się anarchia,
a z niej powstał totalitaryzm. Edek, ustalając rządy silnej ręki jednym aktem
odebrał wszystkim mieszkańcom ich wolność, lecz oni przeciwko temu nie
protestowali, bo nie mogli. Zabójstwo Artura było przecież przejawem swobody,
jaką odczuwał grubiański lokaj i nikt nie mógł się temu sprzeciwić.
Mrożek
jasno sygnalizuje więc, że zaniechanie wszelkich norm, zezwolenie na całkowitą
wolność jednostek prowadzi do chaosu, a na taką sytuację z niecierpliwością
czyhają ci, którzy są w stanie opanować go siłą.
Tytułowe tango wieńczy akcję dramatu.
Mrożek wydawał się przestrzegać społeczeństwo,
iż do głosu w państwie dochodzą ludzie pokroju Edka, którzy poza
bezczelnością, brutalnością i ślepą żądzą władzy charakteryzują się jeszcze
tylko chamstwem, brakiem wykształcenia i cwaniactwem. Nie bez znaczenia jest
fakt, iż to właśnie Edek, prowadzi w tangu, a nie obyty i kulturalny
wuj Eugeniusz. W finale zwycięski Edek, ubrany w marynarkę Artura, tańczy
tango nad trupem, prowadząc w figury argentyńskiego tańca wuja Eugeniusza.
Ale znak wzięty z literackiej tradycji, znak-symbol tańca uległ
degradacji i profanacji.
Tak jak Edek nie jest ludem, a inteligenta nie robi z niego
strój Artura, tak też tango nie jest tańcem poważnym, reprezentuje kulturę masową.
Kryzys wartości nie tylko nie został przezwyciężony, ale się
pogłębił: zwyciężyła bezmyślna siła, której służy bezmyślna kultura.
|
Mrożek
dawał wyraźny sygnał, że nie można dopuścić do władzy najmniej wykształconych
warstw społeczeństwa, czyli robotników i chłopów, ponieważ one nie mają żadnych
predyspozycji do rządzenia.
Ważne jest też poznanie korzeni tanga. Nie jest to wytworny taniec, który narodził się na europejskich salonach, lecz wywodzi się z przedmieść biednego Buenos Aires. Ponadto nie tańczyli go przedstawiciele elit, ale najubożsi robotnicy i bezrobotni. Tango przez długi czas było zakazane w wielu zakątkach świata, ponieważ uznawano je za taniec „brudny”, przepełniony wyuzdanymi figurami i nasycony erotycznym napięciem.
Ad. 3. Interpretacja utworu.
a) "Tango"jako dramat o sztuce
Tradycyjna sztuka (pokolenie dziadków) zostaje obalona
przez awangardę – Stomila i Eleonorę, która dopuszcza wszelkie chwyty, odrzuca
wszelkie ograniczenia. W efekcie, pozbawiona z treści, zatraca się, zużywa i
traci związek z rzeczywistością. Jeśli po awangardzie nie uda się wrócić do
tradycji, jak proponuje to Artur, musi zwyciężyć sztuka masowa, popkultura –
Edek.
b)
"Tango" jako dramat o rewolucji, totalitaryzmie
„Tango" S. Mrożka obnaża mechanizmy rewolucji
oraz władzy totalitarnej, do której ostatecznie prowadzi przewrót społeczny.
Wraz z upadkiem Artura pogłębia się kryzys wartości; teraz rządzi już tylko prymitywna
siła – Edek (totalitaryzm).
c) "Tango" jako dramat o
dążeniu do władzy
„Tango" pokazuje również dążenie do władzy,
które w świecie pozbawionym wartości i bezgranicznie tolerancyjnym,
okazuje się być banalnie łatwe. Do władzy dąży tutaj Artur, który narzuca
wszystkim własną koncepcję świata. W tym celu nie zawahał się nawet wykorzystać
Edka, który korzystając z okazji i swej siły ostatecznie zdobywa władzę.
d) "Tango" jako dramat o
postmodernistycznym kryzysie wartości,
S. Mrożek w „Tangu" za pomocą obrazu rodziny
powstałego po rewolucji obyczajowej i kulturalnej ukazuje postmodernistyczny
świat pozbawiony tradycyjnych wartości.
Stworzony przez Stomila i Eleonorę, którzy zbuntowali
się przeciw tradycji i konwencji (zupełnie jak awangarda). Artur w tym świecie
nie może żyć, odrzuca go, staje się motorem kontrrewolucji kulturalnej, której
celem jest przywrócić tradycyjną hierarchię wartości i porządek świata.
Zwycięstwo Edka pokazuje, że w świecie
postmodernistycznym większą siłę przebicia ma siła, która ostatecznie
zwycięża i pogłębia kryzys wartości, odbierając ostatnią wartość – wolność.
e) "Tango" jako dramat o
rodzinie
Tradycyjna trzypokoleniowa polska rodzina: dziadkowie,
rodzice i dziecko ukazana została w „Tangu" w sytuacji rozpadu. Najstarsze
pokolenie nie spełnia żadnej konstruktywnej roli. Tęskni częściowo za utraconym
światem, ale pogodziło się z rolą, którą wyznaczyło im pokolenie ich dzieci.
Stomil i Eleonora nie są rodziną w pełnym tego słowa znaczenia, żyją obok
siebie. Nikogo z nikim nie łączą tutaj charakterystyczne dla rodziny więzi
emocjonalne. Osamotnione dziecko, którego nikt nie wychował, próbuje narzucić
własny porządek całej rodzinie. Pozbawione wsparcia, zrozumienia i miłości musi
jednak ponieść życiową porażkę. Okazuje się, że ofiarą wolności dziadków i
rodziców są dzieci.
f)"Tango" jako dramat o
buncie
W „Tangu" pojawia się przy także topos
młodzieńczego buntu. Artur w świecie, w którym wszystko wolno i nie ma granic,
nie potrafi się określić, zdefiniować siebie poprzez bunt, bo nie ma przeciw
czemu się buntować. Więc tradycyjny młodzieńczy (pokoleniowy) bunt przybiera
tutaj groteskową formę – próby powrotu do konwencji, tradycji.
Ad. 4.
Mrożek a teatr absurdu
Najbardziej wyraziste w twórczości Sławomira Mrożka są chyba
nawiązania do utworów Becketta. Niektórzy badacze dostrzegają też pewne związki
ideowe i formalne z dziełami Ionesco. Obaj chętnie poruszają zagadnienia
dotyczące miejsca jednostki w społeczeństwie,
analizują los człowieka , komentują śmierć.
W ujęciu teatru absurdu człowiek i świat podlegają bezwzględnym i bezsensownym prawom natury. Śmierć ma charakter biologiczny, jest kresem istnienia ludzkiego, które w takiej interpretacji staje się przypadkowe, pozbawione sensu, wręcz zbędne. W dramatach Mrożka ma ona znaczenie społeczne – wynika z ingerencji człowieka w życie innej osoby, jest formą stosunków międzyludzkich. Takie właśnie ujęcie życia i śmierci sprowadza panujące relacje społeczne do absurdu.
Mrożek podkreśla społeczne uwarunkowania losu jednostki, bezwzględnie określane przez panujący w danym momencie układ sił. Widać to doskonale na przykładzie śmierci Artura, która jest konsekwencją zmiany relacji zachodzących wśród bohaterów dramatu.
W ujęciu teatru absurdu człowiek i świat podlegają bezwzględnym i bezsensownym prawom natury. Śmierć ma charakter biologiczny, jest kresem istnienia ludzkiego, które w takiej interpretacji staje się przypadkowe, pozbawione sensu, wręcz zbędne. W dramatach Mrożka ma ona znaczenie społeczne – wynika z ingerencji człowieka w życie innej osoby, jest formą stosunków międzyludzkich. Takie właśnie ujęcie życia i śmierci sprowadza panujące relacje społeczne do absurdu.
Mrożek podkreśla społeczne uwarunkowania losu jednostki, bezwzględnie określane przez panujący w danym momencie układ sił. Widać to doskonale na przykładzie śmierci Artura, która jest konsekwencją zmiany relacji zachodzących wśród bohaterów dramatu.
Więcej tu:
