Temat: Literatura wobec zagłady. Próba ocalenia
człowieczeństwa. Dokument
cywilizacji więziennej i analiza systemu państwa totalitarnego w
„Innym świecie” G. Herlinga-Grudzińskiego.
- Jest to najwybitniejszy utwór nurtu literatury
łagrowej. Zbliża się swoją formą do powieści, opartej na przeżyciach autora.
Herling-Grudziński wielokrotnie odwołuje się do twórczości Fiodora
Dostojewskiego, szczególnie do „Zapisków z martwego domu”, będących owocem
carskiej katorgi odbytej przez Dostojewskiego. Z jego dzieł zaczerpnięty jest
tytuł, podtytuł i motta.
- Tytułowy Inny świat to dla Herlinga-Grudzińskiego
określenie rzeczywistości łagrowej i, szerzej każdej totalitarnej, w której
przestają funkcjonować tradycyjne normy moralne, a zniszczony psychicznie
człowiek akceptuje tę sytuację i przystosowuje się do niej.
- Autor „Innego świata” nie próbował budować całościowego
obrazu systemu łagrów w ZSRR. Bardziej niż wydarzenia i rozbudowane analizy
interesowały go zachowania ludzi.
- Portretował współwięźniów i ich rozmaite postawy wobec
komunizmu. Opisywał losy gwałconej Marusi, oficera śledczego z charkowskiego
więzienia, rzekomego zabójcy Stalina, który dopiero w więzieniu stał się zdolny
do takiego czynu, niemieckich komunistów, którzy nie chcieli wrócić do
ojczyzny.
- Wszystkich jednak łączyło wewnętrzne zniewolenie przez
system oraz świadoma lub nieświadoma walka z tym zniewoleniem. Herling-Grudziński
opisywał mechanizmy rządzące życiem obozowym, codzienne zmagania z ekstremalną
sytuacją. Zastanawiał się, dlaczego
człowiek poddaje się systemowi, w którym miejscu kończy się jego wytrzymałość,
kiedy zanika godność ludzka i wartości moralne. Powieść odsłania zjawiska,
które mogą prowadzić do narodzin pogardy i nienawiści.
- Sam bohater starał się nie ulegać zniewoleniu
psychicznemu, zachowywać godność i dawne normy.
Ofiarował się iść w zamian za współwięźnia do ciężkich
obozów na Kołymie. Podejmował głodówkę, by uzyskać amnestię i wolność. Swoją
postawą udowadniał, że jest możliwe zachowanie godności nawet w tak
ekstremalnej sytuacji.
2. Literatura łagrowa a pojęcie człowieczeństwa na
różnych przykładach.
Obóz jest innym światem, przebywający tam człowiek uczy
się, że panują w nim inne zasady, zachwiane są pojęcia etyki i moralności,
poddając się procesowi łagrowania człowiek zmienia się, musi się dostosować,
ponieważ chce przetrwać, kierując się instynktem samozachowawczym.
Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat” – człowiek
zniewolony, wyeksploatowany fizycznie, pozbawiony indywidualności, popada w
tępotę, bierność.
Niektórzy
ludzie nie poddają się, zachowują swoje zasady moralne np. Kostylew, dla
którego aktem wolności i samostanowienia o sobie jest samobójstwo.
3. Co łączy a co dzieli obozowe opowiadania Tadeusza
Borowskiego i "Inny świat" Gustawa Herlinga- Grudzińskiego.
a) cechy wspólne:
- podstawą jest własne doświadczenie autorów, obaj
autorzy byli więźniami,
- dążenie do maksymalnego obiektywizmu i wyciszenia
własnych emocji,
- prezentowanie tych samych sytuacji, charakterystycznych
dla obozu, wyniszczającej pracy, głodu, chorób, śmierci, likwidacji słabych
b) różnice:
- narrator,
Borowski, narrator nie sugeruje wniosków, tylko opisuje
całość, stosuje technikę behawiorystyczną, również swoją postać,
Grudziński, narrator jako przedmiot zobiektywizowanej
relacji, traktuje także własne emocje, refleksje, komentarze.
- bohaterowie, obaj odchodzą od schematu kat-ofiara,
drugi więzień jako oprawca,
Borowski, bohaterowie zlagrowani, zredukowani do swej
biologiczności, kierujący się odruchami,
Grudziński, bohaterowie zindywidualizowani, autor
analizuje ich psychikę, uczucia, motywy, w każdym próbuje się doszukać śladów
człowieczeństwa.
- język,
Borowski, codzienny, obozowy, z elementami specyficznego
słownictwa lagrowego, czarny humor, ironia obozowa, ujmuje rzeczywistość obozu
w całości, ale jej nie tłumaczy, ocena pozostawiona czytelnikowi,
Grudziński, nasycony wyrazami obozowego slangu, kontrast
między brutalną fizjologią a pobudkami moralnymi.
- świat przedstawiony,
Borowski, rzeczywistość obozu jest poznawalna, choć
trudna do przyjęcia, naturalna konsekwencja europejskiej cywilizacji, nie ukrywa
prawdy,
Grudziński, obóz produktem systemu politycznego, skrajna
sytuacja, która ujawnia złożoną prawdę o człowieku, jego upadku i wielkości.
4. Zadania.
Testy doskonalące umiejętność czytania ze zrozumieniem dokumentu
literackiego:
(Źródło: A.Jagieła, S.Stefańczyk, Język
polski. Część III. Teksty źródłowe. Sprawdziany. Testy. Warszawa 2004,
s.160-166)
