I "Przedwiośnie" - ostatnia powieść - Stefana Żeromskiego.
1. Sytuacja w kraju po odzyskaniu niepodległości.
Wprawdzie Polska zdołała ustalić granice państwa,
ustabilizować swoją pozycję międzynarodową i rozpoczęła wewnętrzne scalanie w
jedno państwo i ujednolicanie prawa,
ale borykała się z wieloma
trudnościami wewnętrznymi, zwłaszcza natury politycznej.
W pierwszym sejmie ustawodawczym powołanym w 1919 r.
istniało aż 18 klubów parlamentarnych reprezentujących różne partie i żaden z
nich nie był w stanie zdobyć większości.
Rządy opierały się więc na chwiejnych koalicjach.
Szczególnie drastycznym przejawem chaosu politycznego było zabójstwo prezydenta
Narutowicza w 1922 r.
Pogarszała się sytuacja ekonomiczna, szalała inflacja i
wzrastało bezrobocie. Reakcją były gwałtowne protesty społeczne przybierające
formy strajków i demonstracji, które rząd starał się tłumić siłą.
Wśród mniejszości narodowych na kresach zaczęły się
ujawniać tendencje separatystyczne.
2. Działalność Stefana Żeromskiego.
Stefan Żeromski, zaniepokojony rozwojem wydarzeń w
kraju, prowadził różnorodną działalność publicystyczną:
jeździł ze spotkaniami autorskimi po kręgach
plebiscytowych na Warmii i Mazurach,
w czasie wojny z bolszewikami był korespondentem
wojennym,
organizował krajowy odział Pen-Clubu,
w swych tekstach publicystycznych angażował się w
tworzenie związków zawodowych robotników i inteligencji.
3. "Przedwiośnie" (1925 r.) – ostatnia
rozrachunkowa powieść Stefana Żeromskiego, wyraża bolesne rozczarowanie świeżo
odzyskaną niepodległością.
"Przedwiośnie" ukończył we wrześniu 1924 r., a
kiedy ukazało się drukiem - wywołało żywą dyskusję.
Niesłusznie zarzucano autorowi znieważanie jedności
narodowej i podżegnywanie do rewolucji. Odpowiedział artykułem w którym jednoznacznie
oświadczył: "... nigdy nie byłem
zwolennikiem rewolucji, czyli mordowania ludzi przez ludzi z racji rzeczy, dóbr
i pieniędzy - we wszystkich swoich pismach, a w "Przedwiośniu"
najdobitniej potępiam rzezie i kaźnie bolszewickie. Nikogo nie wzywałem na
drogę komunizmu, lecz za pomocą tego utworu literackiego usiłowałem, o ile jest
to możliwe, zabiec drogę komunizmowi, ostrzec, przerazić, odstraszyć".
4. Tytuł
Tytuł powieści ma aż trzy znaczenia:
jedno dosłowne -- określenie pory roku, kiedy Cezary wkracza na polską ziemię
("Był pierwszy dzień przedwiośnia..."), a także, gdy widzimy go po
raz ostatni, biorącego udział w manifestacji robotniczej
dwa metaforyczne -- jest to nazwa etapu wstępnego w budowaniu niepodległej
Polski ("To dopiero przedwiośnie nasze" - deklaruje Gajowiec); --
okres w życiu jednostki poprzedzający dojrzałość i charakteryzujący się
wybuchem nieposkromionych sił witalnych pchających ku miłości (miłosne
zbliżenie kochanków to "najistotniejszy, najzdrowszy, najtęższy obraz
przedwiośnia" - stwierdza sam autor w przypisie do sceny miłosnej).
5. Konstrukcja powieści
Zasadą budowy "Przedwiośnia" jest kontrast:
(Polska "szklanych domów" - Polska prawdziwa,
Nawłoć - Chłodek,
Gajowiec - Lutek).
Oś kompozycyjną utworu stanowi biografia głównego bohatera.
Jej kolejne etapy zostały przedstawione w trzech
częściach powieści.
Utwór rozpoczyna zwięzły
"Rodowód", stanowiący jak gdyby konspekt powieści.
Część pierwsza "Szklane domy" obejmuje kilka lat
życia bohatera od wybuchu I wojny światowej po rok 1918, w którym Seweryn
Baryka powraca do Polski. Zaprezentowana tu została genealogia społeczna i
ideowa bohatera, a także obraz komunistycznej rewolucji (totalnej i apokaliptycznej,
skierowanej przeciwko wszystkim wartościom dotychczasowego świata, wywołującej
wszechogarniający chaos).
Ta część przypomina powieść edukacyjną, traktującą o dorastaniu
pokazanym na tle gwałtownych przemian dziejowych.
Opowiedziana
została stylem gawędziarskim przez wszechwiedzącego narratora,
stosującego niekiedy zatrzymanie toku opowiadania i zbliżenie wybranej sceny.
Część druga, "Nawłoć" to autonomiczna nowela,
która mogłaby ukazać się osobno.
Opisuje półtora roku z życia Baryki i skupia się
zwłaszcza na kilku miesiącach spędzonych przez niego na wsi, a ukazanych z
epickim bogactwem szczegółów.
Część trzecia, "Wiatr od wschodu", ma zupełnie inny
charakter. Podstawową formą podawczą jest tu dialog między
przedstawicielami dwóch ugrupowań toczony za pośrednictwem bohatera. Autor
wprowadził tu formy zbliżone do gatunków publicystycznych: reportażu i
sprawozdania prasowego. Życie i sprawy bohatera znajdują się na dalszym
planie, on sam schodzi na pozycje obserwatora i dopiero zakończenie stawia
Cezarego Barykę w centrum zdarzeń
II
Wartości artystyczne Przedwiośnia.
1.
Zarzuty
pod adresem Żeromskiego i jego powieści:
a.
niedostatki
realizmu w opisie rewolucji w Baku, w obrazie środowiska ziemiańskiego,
chłopskiego i komunistycznego.
Żeromski nie
znał rzeczywistości lat 20. z autopsji, ale z gazet i z pamięci. Korzystał z
relacji przygodnych rozmówców, obraz był więc ogólny i płytki. Zarzucono, że
ziemiaństwo lat 20. nie żyło już tak wystawnie, bogato i dostatnio i nie był to
obraz obiektywny. Zarzucano, że chłopi z folwarku Chłodek to grupa ciemna,
zacofana i bierna, a w latach 20. nie było to już prawdą (Rataj, Witos).
Przedstawił nieprzyjemną atmosferę na zebraniu komunistów;
b.
niezamierzony,
pozytywny obraz Nawłoci.
Co innego
planował, a obraz wyszedł bardzo pozytywnie, czytelnik nie odczuwa dezaprobaty;
c.
brak
głębszej analizy psychologicznej działań głównego bohatera. Słabo umotywował
jego działania;
d.
niepogłębiona
analiza stanów uczuciowych. Opisywał różne uczucia, namiętności gwałtowne, ale
powierzchowne, nie wtajemnicza w duchowe i moralne doświadczenia bohaterów.
2.
Zalety
powieści:
1.
dynamika
kompozycyjna (wyeliminowanie dłużyzn opisowych, ograniczenie partii lirycznych,
zastosowanie kontrastów, np. środowisk Nawłoć - Chłodek, osób Gajowiec -
Lulek);
2.
bogactwo
postaci: główny bohater - dwoistość natury: sympatyczny i odpychający, postać
żywa, kontrowersyjna. Lulek jest przedstawiony w sposób negatywny, Gajowiec
sympatyczny;
3.
urozmaicona
narracja, wykorzystanie mowy pozornie zależnej: narrator wszechwiedzący,
obiektywny, ale czasem przesuwa narrację na pozycję którejś z postaci;
4.
indywidualizacja języka postaci - np. parobek
Jędrek naśladuje Hipolita Wielosławskiego;
5.
rzeczowość
stylu, ograniczenie retoryczno - lirycznych wypowiedzi, rezygnacja z
frazeologicznej sztuczności: mało żeromszczyzny - brak wyrażeń superlatywnych,
kwiecistości stylistycznej, mało partii lirycznych, mało hiperbolicznych
wyrażeń;
6.
ironia
i komizm - urozmaicają tekst, styl jest żywy;
7. redukcja partii opisowych - jeżeli są,
to dynamiczne, co urozmaica tekst.