Dokumentaryzm - Zadanie 2

Jednym z najważniejszych dylematów świadków wojny była niemożność wyrażenia w słowach tragicznych doświadczeń. Dylematu tego dotyczy tekst Jadwigi Sawickiej. Przeczytaj go uważnie, a następnie odpowiedz na pytania i wykonaj polecenia. Twoim zadaniem będzie między innymi wyszukiwanie informacji, rozumienie znaczenia użytych wyrazów, dostrzeganie analogii, rozumienie kryteriów, jakimi posługuje się autorka tekstu, oraz określenie związków logicznych pomiędzy mottem a główną myślą tekstu. Pamiętaj, aby cytować tylko wtedy, gdy jesteś o to proszony.

Jadwiga Sawicka, Uciec od literackości

Ani wiersz, ani proza 
tylko kawał powroza 
Tadeusz Borowski 

W domu czeka na mnie zadanie:
 Stworzyć poezję po Oświęcimiu
Tadeusz Różewicz

(1)  „Powyższe motta nie służą tylko dla ozdoby, patronują mojemu myśleniu na temat pisarstwa o wojnie, totalitaryzmie, ludobójstwie. Ci dwaj pisarze - Borowski i Różewicz - wyjątkowo wcześnie zrozumieli, że o tym nie da się pisać tak, jak się pisało dotychczas. Uświadomili nam i to jeszcze, że tradycyjna literatura martyrologiczna nie otwiera żadnych perspektyw poznawczych, nie pomaga nic zrozumieć. Przez jakiś czas wydawało się, że poetyka „ściśniętego gardła", „niby raportu", wspieranie fikcji autentykiem to najbardziej odkrywcze sposoby zapisu doświadczeń człowieka „epoki pieców".  W literaturze polskiej  [...]  szczególnie po ostatniej wojnie narasta fala prozy zawieszającej fikcjonalność - pisze Jerzy Jarzębski - i dalej: klecenie fabuł opiewających tragedię   wydaje się być grubą nielojalnością  wobec zmarłych. Najbardziej właściwe tu norwidowskie „potężne milczenie" okazało się jednak niemożliwe. Pisarz musi pysznić się pawim ogonem stylu lub oddawać literackim igraszkom tam, gdzie przystoi skromność i wyrzeczenie się pamięci o sobie. Następuje jakby powrotna fala literatury martyrologicznej. Mętna fala westchnień lirycznych, fikcji, baśni, sielanki, dobrotliwej anegdoty z zamierzchłej przeszłości, gdy wymordowany lud zamieszkiwał tę ziemię, ponieważ   nurt  ten   upodobał   sobie   tematykę   żydowską,   a   szczególnie martyrologię żydowską. Określenia „moda" czy „koniunktura", które się wiążą popularnie z tą predylekcja (skłonnością), nie dodają jej wartości. To określenia pejoratywne )negatywne) i uzasadnione.

(2)  Od  dłuższego już jednak czasu uwagę czytelniczą przyciągają wszelkiego rodzaju zapisy dokumentalne na ten temat. Definicja dokumentu w perspektywie literatury jest dość trudna. Teoretycy próbują różnych formuł, wydaje się, że te zbyt rygorystyczne (arbitralne) nie uchwycą złożonej funkcji, jaką tu ma spełnić dokument. Zjawisko sytuuje się na styku  literatury  (korzysta ze środków ściśle literackich) i dokumentu (prawda i tylko prawda), korzysta z metod zapisu dokumentalnego, tzn. wywiadów, wspomnień, zapisów, rozmów z..., pamiętników etc. Żaden prawdopodobnie tekst (...) nie spełnia całkowicie warunków czystości gatunkowej. Występuje tu zjawisko współistnienia literatury i dokumentu, dokument „podpiera się" literaturą. Literatura i dokument znalazły się już we wspólnym polu badawczym i w centrum zainteresowania publiczności czytającej. Czytelnicy optują za tymi utworami, które stają się wydarzeniem rozszerzającym jakby obszar  poznany, obszar  prawdy, mają wartość faktograficzną i aksjologiczną. Podejmują one problemy, z którymi nie mogła uporać się fikcja literacka. W badaniach określa się te gatunki jako „piśmiennictwo dokumentarne" (Głowiński), autentyk (Jarzębski), mówi się o pojawieniu się dokumentu w obrębie świadomości literackiej (Sulima), narracyjnej prozie dokumentarnej opowiadającej o wydarzeniach auten­tycznych (Głowiński). Jak chciałabym dla potrzeb tego tekstu określić dokument? Nie rygorystycznie, a funkcjonalnie, chodzi o osiągnięty cel, ponieważ środki są różne, gatunkowo są to zjawiska hybrydyczne. Do cech koniecznych tekstu należy odrzucenie fikcji, jawność i obecność potwier­dzonego poza tekstem narratora, jego oceny, opis i postulaty, które sta­nowią podstawę aksjologiczną dzieła. Zostaje zawarty specjalny pakt prawdziwości. Czytelnik musi mieć pozatekstową gwarancję prawdzi­wości opisywanych wydarzeń. Wydaje się najkorzystniejsze tu przyjęcie określenia „sfera dokumentu", w której współistniałyby różne zjawiska. Objęłaby ona pewną nieostrość granic zjawiska będącego w dynamicznym kształtowaniu się i zdobywaniu swego miejsca. Literatura i piśmiennictwo podejmujące temat wojny posiadają jakby rozluźnioną morfologię, składają się z elementów podstawialnych (wymienialnych), które znaczą dzięki stałemu odniesieniu do tła, do emocji i wiedzy »uprzednio uzgodnionych« przez społeczeństwo. [...] W tej sytuacji dokument staje się najbardziej przekonywającą literaturą.

(3)        Jak opisać niewyobrażalne? Fikcja, kreacyjność zawiodły. Aktywizacja różnych form dokumentu wiąże  się z potrzebą weryfikowalności przez czytelników tekstu,  któremu  się wierzy,  to ułatwia przyjęcie nie tylko faktów, ale prawdy ogólniejszej. Dokument wykorzystuje pewne cechy literackości  dla celów własnych. Zjawisko, które Głowiński nazywa „mimetyzmem formalnym", działa w obie strony. Literackość zaspakaja tradycyjny sposób czytania, potrzebę porównania z czymś znacznym, dokument uwierzytelnia. Jasność ocen w dokumencie ma podstawowe znaczenie dla współczesności, ważność dla tu i teraz, dla oceny tego, co było z punktu widzenia dnia dzisiejszego.

(4)        W narracyjnej prozie dokumentarnej ważne są dwie postaci: bohater i narrator. Narrator, który już dawno przestał być bogiem świata powieś­ciowego, tu staje się konkretną osobą, określoną społecznie i historycznie, sąd jej może być rozważany przez odbiorcę. Te cechy w pewnym stopniu dotyczą i bohatera. Obie postacie konkretyzują dokument. Odbiorca musi być tu aktywny w nowy sposób, staje się uczestnikiem sytuacji, o której wie, że rozegrała się faktycznie i przez sposób swego uczestnictwa ma ocenić ją".

Świadectwa i powroty nieludzkiego czasu, praca zbiorowa pod red. Jerzego Święcha

 

1.  Wyszukaj w tekście akapitu 1. następujące informacje:

a) O jakich doświadczeniach artystycznych Tadeusza Różewicza i Tadeusza Borowskiego mówi Jadwiga Sawicka?

b) Jakim synonimem zastępuje Jadwiga Sawicka termin // wojna światowa!

c) Wymień trzy główne techniki literackiego zapisu doświadczeń wojennych, o których mówi autorka tekstu.

2.  Na podstawie akapitu 2. wyjaśnij, dlaczego definicja literatury dokumen­talnej jest trudna.

3.  Na podstawie akapitu 2. wymień trzy główne cechy literatury dokumen­talnej .

4.  Wskaż główne kryterium, którym posłużyła się Jadwiga Sawicka, aby wyodrębnić cechy literatury dokumentalnej. (akapit 2.)

5.   Na podstawie akapitu 3. odpowiedz na pytanie: jak opisać niewyobrażalne? Sformułuj główny postulat.

6.  Odwołując się do własnej wiedzy wyjaśnij, jak rozumiesz w kontekście tradycyjnej prozy określenie narratora jako boga świata powieściowego. (akapit 4.)

7.  Wymień cechy narratora występującego w prozie dokumentalnej.

8.  Określ związek motta z tekstem Jadwigi Sawickiej.

Źródło: A.Jagieła, S.Stefańczyk, Język polski. Część III. Teksty źródłowe, sprawdziany, testy. Oficyna Edukacyjna Krzysztof Pazdro Sp. z oo. Warszawa 2004